گفتاری درباره شهدای احد

غزوه احد از غزوه‌های مشهور پیامبر(ص) با مشرکان مکه که در سال ۳ق. در کنار کوه اُحُد به قوع پیوست   

زمان وقوع

غزوه احد در روز شنبه ۷ شوال ۳ ق /۲۳ مارس ۶۲۵م اتفاق افتاد ^. اما برخی نیمه شوال همان سال نیز گفته‌اند.

قریشیان پس از شکست در جنگ بدر و به خون‌خواهی کشتگان بدر، آماده نبردی دیگر به فرماندهی ابوسفیان، با پیامبر(ص)و مسلمانان شدند. نقشه پیامبر(ص) و بزرگان مهاجران وانصار برای رویارویی با حمله قریش آن بود که از مدینه خارج نشوند و همانجا دفاع کنند؛ ولی جوانان و حمزه عموی پیامبر، خواهان جنگ در بیرون مدینه بودند. سرانجام پیامبر(ص) تصمیم گرفت برای جنگ از شهر خارج شود.

نتیجه اولیه این جنگ، شکست مشرکان بود؛ اما گروهی از تیراندازان که پیامبر(ص) آنان را به فرماندهی عبدالله بن جبیر بر کوه عینین در سمت چپ کوه احد قرار داده بود، به گمان پیروزی، کوه را ترک کردند. مشرکان نیز با عبور از همین منطقه، از پشت به مسلمانان حمله کردند و آنان را شکست دادند. در این جنگ، خسارت‌ سنگینی به مسلمانان رسید؛ از جملهشهادت حدود ۷۰ نفر از مسلمانان، شهادت حمزة بن عبدالمطلب و مُثله‌شدن وی، جراحت بر صورت پیامبر(ص) و شکستن دندان ایشان.

لشکرکشی مشرکین به مدینه

در سال ۳ق، یک سال پس از شکست سختی که مسلمانان در نبرد بدر بر مشرکان وارد کردند، قریشیان به فرماندهی ابوسفیانبه خون خواهی کشتگان بدر، آماده نبردی دیگر با پیامبر(ص) و مسلمانان شدند. ابوسفیان به این منظور کسانی را همچونعمرو بن عاص و ابن زبعری و ابوعزّه، به جلب همکاری دیگر قبایل برانگیختند.  و سپس با لشکری که شمار آن را سه هزار نفر گفته‌اند به سوی مدینه حرکت کردند. بنا بر روایت واقدی گویا پیامبر(ص) در قبا ـ جایی در نزدیکی مدینه ـ بود که به وسیله نامه‌ای که عمویش عباس بن عبدالمطلب پنهانی سوی پیامبر(ص) فرستاده بود، از خروج مشرکان برای نبرد خبردار شد، ما در روایات دیگر به این نامه اشاره‌ای نشده است.

در ۵ شوال، مشرکان به عُرَیض ـ ناحیه‌ای در نزدیکی احد ـ رسیدند و چارپایان را در مزارع آنجا برای چرا رها کردندپیامبر(ص) به وسیله یکی از اصحاب از شمار و نیز تجهیزات آنها آگاهی یافت. تنی چند از بزرگان اوس و خزرج چون سعد بن معاذ، اسید بن حضیر و سعد بن عباده با گروهی، از بیم هجوم مشرکان تا بامداد جمعه در مسجد پاسداری می‌دادند.

مشورت پیامبر(ص) با اصحاب

روز جمعه پیامبر(ص) با اصحاب درباره چگونگی دفاع مشورت کرد. پیامبر(ص) بسیار مایل بود که مسلمانان از شهر خارج نشوند. بزرگان مهاجران و انصار نیز چنین می‌خواستند. بویژه افرادی که تجربه‌ جنگ‌های پیشین در شهر مدینه را داشتند، توصیه می‌کردند که مسلمانان از شهر بیرون نروند ولی جوانان و حتی صحابی بزرگی چون حمزة بن عبدالمطلب خواهان جنگ در بیرون مدینه بودند. سر انجام پیامبر(ص) نظر گروه اخیر را پذیرفت.

خارج شدن پیامبر(ص) از مدینه

پیامبر(ص) با لشکر هزار نفری مسلمانان از مدینه بیرون شد، و شب را در شیخان ـ جایی میان مدینه و احد ـ منتظر ماند و بامداد روز بعد به راه افتاد.

جدا شدن عبدالله بن ابی

هنوز اندکی از ورود لشکر مسلمانان به احد نگذشته بود که عبدالله بن ابی، به سبب آنکه توصیه او را مبنی بر موضع‌گیری در مدینه نپذیرفته بودند، با گروهی دیگر پیامبر(ص) را ترک کرد. و شمار مسلمانان از هزار تن به ۷۰۰ تن کاهش یافت.

مقدمات جنگ

پیامبر(ص) لشکر را مرتب کرده کوه احد را پشت سر نهاد و عده‌ای تیرانداز به فرماندهی عبدالله بن جبیر بر کوه عینین که سمت چپ احد بود گماشت. مشرکان نیز صف آراستند: بر سمت راست خالد بن ولید و بر سمت چپ عکرمه پسر ابوجهل فرماندهی داشت. پیامبر(ص) پیش از آغاز جنگ خطبه ای خواند و به تیراندازان تأکید کرد تا مراقب پشت سر مسلمانان باشند و هیچ‌گاه موضع خود را ترک نکنند.

پیروزی اولیه مسلمانان

در آغاز پیکار، یکی از جنگجویان مشرکان به نام طلحة بن ابی طلحه مبارز طلبید. علی(ع) به کارزار او رفت و سر انجام به خاکش افکند، مسلمانان شادمان از نخستین پیروزی، تکبیر گویان یکباره به صف مشرکان حمله بردند. مسلمانان به سرعت غالب آمدند و مشرکان فرار کردند.

شکست مسلمانان

تیراندازانی که بر سمت چپ لشکر گمارده شده بودند، به طمع غنیمت، جایگاه خود را ترک کردند و اصرار عبدالله بن جبیر که آنان را به فرمانبرداری از دستور پیامبر(ص) فرا می‌خواند، سودی نبخشید. خالد بن ولید که پیش‌تر نیز به تنگه‌ای که تیراندازان مدینه در دست داشتند، توجه کرده، ولی کاری از پیش نبرده بود. این‌بار به تنی چند از تیراندازان باقی مانده هجوم برد و عکرمه نیز با او همراه شدو همگی از پشت سر به لشکر مسلمانان که در حال تعقیب پیادگان لشکر مشرکان بودند، تاختند. در این میان کسی ندا داد که پیامبر(ص) کشته شده است. این خبر سخت موجب تضعیف روحیه مسلمانان شد چنانچه مسلمانان پراکنده شدند و حتی برخی به سوی کوه پناه بردند. گفته‌اند در گرماگرم نبرد، چند تن از مشرکان قصد جان پیامبر(ص) را کردند که بر اثر آن، دندان پیامبر(ص) شکست و صورت ایشان شکاف برداشت. در حالی که تنها شمار اندکی از یاران در کنار پیامبر باقی مانده بودندو پیامبر زخم‌های متعدد برداشته بود به شکاف کوه پناه برد.

به روایت شیخ مفید از ابن مسعود: پریشانی مسلمین به جایی رسید که همگی گریختند و جز علی بن ابی طالب، کسی با رسول خدا باقی نماند. سپس چند نفر، از جمله: پیش از همه عاصم بن ثابت و ابودجانه و سهل بن حنیف به رسول خدا پیوستند.

شهادت حمزه

مشرکان به مسلمانان حمله کردند و بسیاری از آنان را به شهادت رساندند، از همه مهم‌تر، حمزة بن عبدالمطلب عموی پیامبر بود که وحشی غلام جبیر بن مطعمنیزه‌ای به تن او فرو کرد و شکم حمزه را درید و جگرش را نزد هند، همسر ابوسفیان برد که حمزه پدرش را کشته بود، و هند جگر حمزه را به دندان گزید. پیامبر(ص) از شهادت حمزه و مثله شدن پیکر او سخت اندوهگین و خشمناک شد.

تعداد شهدا

مسلمانان به دفن شهدا پرداختند و پیامبر(ص) بر یک یک پیکر آنها که شمارشان ۷۰ تن یا بیشتر بود ^. نماز گزارد. و هر بار می‌فرمود تا پیکر حمزه را نیز در کنارشهیدی دیگر می‌نهادند و بدین گونه بر پیکر حمزه هفتاد و اندی بار نماز گزارد. نام شهدای احد که همگی در کنار این کوه دفن شدند به تفصیل در مآخذ کهن ذکر شده است. از مشرکان نیز بیست و‌اند تن کشته شدند.

 تعدادی از چهره های برجسته شهدای احد
نخستین شهید احد عبدالله بن عمرو     -   حمزة بن عبدالمطّلب   -   مُصْعَب بن عمیر     -  حنظله غسیل الملائکه
 عبدالله بن جَحْش بن رباب اَسَدی     -   شمّاس بن عثمان قرشی   -    انس بن نضر     -    سعد بن ربیع
  خارجة بن زید     -   عمرو بن جمُوح      -    مالک بن سنان

موضع گیری ابوسفیان

سرانجام وقتی دو سپاه از هم جدا شدند، ابوسفیان نزدیک دامنه کوه که مسلمانان در آنجا گرد آمده بودند، آمد و ضمن ستایش بت‌ها، روز احد را نبردی در برابر نبرد بدر دانست.

تعقیب قریش

با توجه به شکست مسلمانان و احتمال شورش منافقان و یهودیان که از این جریان خوشحال بودند، نیز احتمال حمله دوباره مشرکین به مدینه، پیامبر(ص) از طرف خدا دستور یافت تا در فردای پس از حادثه احد مشرکین را تعقیب نماید. مسلمانان به دستور پیامبر(ص) عمل کرده و تا حمراءالاسد دشمن را تعقیب نمودند.  این جریان به غزوه حمراء الاسد معروف شد.

نزول آیات

در منابع به چندین آیه از قرآن مجید که در‌ شأن غزوه احد نازل شده به ویژه آیات ۱۲۱ تا ۱۲۹سوره آل عمران اشاره شده است ^. همچنین احادیثی از پیامبر(ص) در این باره نقل شده است. پیامبر(ص) پس از آن نیز گاهی به زیارت تربت شهدای احد می‌رفت. و از آن پس نیز کسانی که به مدینه می‌رفتند زیارت احد را از دست نمی‌دادند.